Nowogród

Ten artykuł dotyczy miejscowości w woj. podlaskim. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Nowogród

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ratusz w Nowogrodzie
Herb
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	łomżyński
Gmina	Nowogród
Prawa miejskie	1427–1869, od 1927
Burmistrz	Grzegorz Palka
Powierzchnia	20,55 km²
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość	2 173[1][2] 105,7 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 86
Kod pocztowy	18-414
Tablice rejestracyjne	BLM
Położenie na mapie gminy Nowogród Nowogród
Położenie na mapie Polski Nowogród
Położenie na mapie województwa podlaskiego Nowogród
Położenie na mapie powiatu łomżyńskiego Nowogród
53°13′40″N 21°52′50″E/53,227778 21,880556
TERC (TERYT)	2007044
SIMC	0957459
Urząd miejski ul. Łomżyńska 41;  18-414 Nowogród
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Nowogród – miasto w woj. podlaskim, w powiecie łomżyńskim, nad Narwią, ok. 15 km od Łomży. Jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej Nowogród. Wprawdzie dzisiejszy Nowogród położony jest na wzgórzu, jednak pierwotnie miasto zlokalizowane było u zbiegu rzek Narwi i Pisy, które dziś stanowią szlaki spływów kajakowych, łącząc dorzecze Wisły z Wielkimi Jeziorami Mazurskimi.

W miejscowości znajduje się kościół, który jest siedzibą parafii Narodzenia NMP.

Historia

W IX wieku w widłach Pisy i Narwi powstał pierwszy gródek obronny, który istniał do XII wieku. Miejsce lokalizacji pierwszego grodu leży po drugiej stronie rzeki Narwi w stosunku do dzisiejszego Nowogrodu, po lewej od ujścia Pisy. W miejscu grodu odkryto relikty murów i wież dawnego dworu obronnego, znalezione zostały groty strzał oraz topory bojowe. W XIII wieku na wysokim brzegu Narwi, gdzie obecnie znajduje się skansen, wybudowano nowy gród o umocnieniach drewniano-ziemnych.

Pierwsze pisemne wzmianki o Nowogrodzie pochodzą z 27 grudnia 1355. Mówią one o nadaniu przez króla Kazimierza Wielkiego ziemi warszawskiej Siemowitowi III. Z 1320 pochodzi pieczęć Nowogrodu, która jest świadectwem istnienia kasztelanii. Na pieczęci widnieje wizerunek trzech murowanych baszt z otwartą bramą i napisem łacińskim Signum Novogrodensis. Od Siemowita III w 1375 r. Nowogród otrzymał jego syn Janusz I Starszy. On to zbudował murowany zamek w miejsce spalonego wcześniej dwukrotnie drewnianego grodu kasztelańskiego, od niego też w roku 1427 Nowogród otrzymał prawa miejskie.

Prawa miejskie Nowogród uzyskał w 1427 r., w 1869 je utracił, a następnie wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, zostały one przywrócone^[3]. W okresie przedrozbiorowym miasto było siedzibą kasztelanii oraz jednym z ważniejszych grodów ziemi łomżyńskiej i całego Mazowsza. Miasto królewskie Korony Królestwa Polskiego w województwie mazowieckim^[4]. W Nowogrodzie mieścił się także sąd bartny.

W XVI w. miasto stało się ważnym ośrodkiem rzemiosła i handlu, eksportowano zboże, produkty leśne oraz żelazo z okolicznych kuźnic. W XVII w. było siedzibą starosty i sądu bartnego^[5]. W 1794 podczas Insurekcji kościuszkowskiej miasto było jednym punktów polskiej obrony na linii Narwi^[6]. W czasie powstania listopadowego w mieście i okolicy doszło do bitwy, w trakcie której oddziały polskie zaatakowały garnizon rosyjski stacjonujący w mieście.

W czasie I wojny światowej na Narwi koło Nowogrodu utrzymywał się przez 3 miesiące front rosyjsko-niemiecki co spowodowało poważne zniszczenie miejscowości.

Schrony kompanii fortecznej "Nowogród" z 1939 roku

Po wybuchu II wojny światowej miasto było miejscem zaciętych walk, toczonych w ramach kampanii wrześniowej. Do obrony wykorzystane były m.in. schrony bojowe, wybudowane latem 1939 w granicach miasta i na przyległych do niego terenach (odcinek Nowogród–Szablak).

 Osobny artykuł: Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew”.

 Osobny artykuł: Bitwa pod Nowogrodem (1939).

Społeczność żydowska posiadała w mieście synagogę oraz szkołę. Prawdopodobnie cheder lub Talmud-Torę. Synagoga powstała pod koniec osiemnastego wieku. Był to drewniany budynek. We wrześniu 1939 została zniszczona. Szkoła znajdowała się przy Rynku. Po wojnie budynek wykorzystywano na cele oświatowe, obecnie pustostan^[7][8].

W następstwie walk Nowogród doznał bardzo poważnych zniszczeń. W 1978 miejscowość odznaczono – za zasługi w wojnie obronnej z 1939 – Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy^[9].

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. łomżyńskiego. Według danych z 1 stycznia 2018 Nowogród liczył 2173 mieszkańców^[1].

W Nowogrodzie znajduje się gimnazjum im. papieża Jana Pawła II oraz szkoła podstawowa, której patronem jest założyciel miejscowego skansenu kurpiowskiego – Adam Chętnik.

Demografia

• Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku wieś zamieszkiwało 1856 osób, 1294 było wyznania rzymskokatolickiego, 43 prawosławnego, 5 ewangelickiego a 514 mojżeszowego. Jednocześnie 1310 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 42 rosyjską, 502 żydowską, 1 litewską a 1 rusińską. Było tu 297 budynków mieszkalnych^[10].
• W 1937 mieszkało tutaj 260 rolników, 60 kupców, 15 stolarzy, 17 szewców, 6 młynarzy, ponadto funkcjonowały 34 sklepy.
• Piramida wieku mieszkańców Nowogrodu w 2014 roku^[1]:
  

Obiekty zabytkowe

• Zamek – za panowania króla Polski Kazimierza Wielkiego na wzgórzu Ziemowita powstał murowany zamek, jeden z najstarszych w tym regionie. Wykopaliska archeologiczne wykazały, że zamek wznosił się przed dworkiem stojącym obecnie na terenie skansenu, a od miasta oddzielała go fosa. Na wale wcześniej istniejącego w tym miejscu grodu odsłonięto w 1969 roku ślady budynku zakończonego poligonalną apsydą i podwaliny pod dużą szafę ołtarza, które są przypuszczalnie pozostałościami wzmiankowanego w źródłach drewnianego kościoła św. Barbary, istniejącego od XIV do XVII wieku.
• Skansen im. Adama Chętnika – jest ciekawym obiektem w Nowogrodzie, prezentującym budownictwo kurpiowskie (najczęściej XIX-wieczne). Skansen ten został założony w 1927 przez etnografa i działacza społecznego – Adama Chętnika. Wprawdzie podczas ostatniej wojny wiele zbiorów zostało zniszczonych bądź zagrabionych, jednak Adam Chętnik podjął starania na rzecz odbudowy skansenu i powiększenia ilości znajdujących się w nim eksponatów. Obecnie skansen kurpiowski, mający charakter parku etnograficznego, prezentuje walory architektoniczne ok. 3000 obiektów, pochodzących z okolicznych terenów^[11].
• Kościół murowany pw. Narodzenia NMP – zabytkowy, pochodzi pierwotnie z XV w. Na przestrzeni lat był wielokrotnie przebudowywany po pożarach i zniszczeniach wojennych. Po zakończeniu ostatniej wojny, odbudowano go w latach 1946–1956 dzięki staraniom proboszczów: ks. Stanisława Prószyńskiego oraz Stanisława Miklaszewicza. W latach 1980–1982 wykonano polichromie wnętrza kościoła, ufundowano dzwony i odbudowano wieże.
• Plebania – murowana, znajduje się obok kościoła; zbudowana została w 1882 dzięki staraniom ówczesnego proboszcza ks. W. Sienkiewicza. Budynek plebanii również znajduje się w rejestrze obiektów zabytkowych. Kilkaset metrów od kościoła znajduje się parafialny cmentarz grzebalny (o pow. 2,8 ha) z bramą i 4 nagrobki o znaczeniu historycznym z 1850.
• Cmentarz wojenny żołnierzy polskich – z 1920; położony jest on w północno-zachodniej części Nowogrodu, w lasku przy ul. Sikorskiego. Teren cmentarza wojennego wyznaczony przez wkopane betonowe słupy.
• Pomnik Młodym Bohaterom z 1920 r. znajduje się przy ul. Miastkowskiej. Ma formę kopca otoczonego betonowym ogrodzeniem. Na kopcu betonowy pomnik z tablicą zwieńczony krzyżem i figurą orła białego. Na tablicy upamiętniającej widnieją nazwiska 42 żołnierzy. W mogile pochowano także 34 nieznanych żołnierzy polskich^[12]. Pomnik powstał w 1923 roku aby upamiętnić bohaterską obronę Nowogrodu i Miastkowa żołnierzy 205 ochotniczego pułku piechoty poległych w walce z radzieckim korpusem kawalerii Gaja^[13].
• Grodzisko stożkowate typu motte zwane „Górki”, położone na granicy Nowogrodu i wsi Jankowo-Młodzianowo. Od XIII do XIV wieku wznosiła się na nim drewniana wieża rycerska, którą otaczała palisada. Grodzisko broniło przeprawy na rzece Narwi. Badania na nim w 1967 roku prowadził archeolog Tadeusz Żurowski.
• Grodzisko „Kępa” leżące u ujścia rzeki Pisy do Narwi. Trójkątny cypel wyniesiony nad poziom wody około 3–4 m jest odcięty od lądu półokrągłym rowem w odległości 40 m i otoczony wałem w odległości 90 m. Grodzisko funkcjonowało od IX do XIII wieku, gdy osadnictwo z tego miejsca przeniesiona na miejsce dzisiejszego Nowogrodu.
• Cmentarz żydowski na wzgórzu przy końcu ul. Poległych.

Przypisy

Bibliografia

• Mała Encyklopedia Wojskowa, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1967, Wydanie I, Tom 2.
• Informator Archeologiczny 1967 (publikacja 1968), Nowogród Łomżyński „Górki”, pow. Łomża, Badania 1967, s. 349, 351–352.
• Informator Archeologiczny 1969 (Publikacja 1970), Nowogród, pow. Łomża, Badania 1967, s. 288–289.
• Informator Archeologiczny 1970 (Publikacja 1971), Nowogród, pow. Łomża, Badania 1970, s. 238–239.
• Informator Archeologiczny 1971 (Publikacja 1972), Nowogród, pow. Łomża, Badania 1971.
• Informator Archeologiczny 1974 (Publikacja 1975), Nowogród, pow. Łomża, Badania 1974, s. 187
• Joanna Banaszek: Mazowsze. „Regiony historyczno-kulturowe”, tom I, Wydawnictwo Consort, Płock 1999, s. 352. ISBN 8-38659-215-X.

Linki zewnętrzne

• Nowogród, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 246 .
• Synagoga w Nowogrodzie na sztetl.org.pl