Podział administracyjny I Rzeczypospolitej

Podział administracyjny I Rzeczypospolitej był pochodną skomplikowanej historii wewnętrznych zmian terytorialnych sięgających czasów rozbicia dzielnicowego w Polsce oraz zewnętrznych strat i nabytków terytorialnych Polski i Litwy.

Pojęcie Rzeczpospolita Obojga Narodów odnosi się do państwa polskiego od unii lubelskiej (1569) do ostatniego rozbioru. Rzeczpospolita składała się z dwóch części: Korony Królestwa Polskiego (potocznie – Korony) i Wielkiego Księstwa Litewskiego (potocznie – Litwy), które posiadały dużą niezależność przejawiającą się również w administracji terytorialnej.

Korona Polska

Korona dzieliła się na dwie prowincje: wielkopolską (do której zaliczano również Mazowsze i Prusy Królewskie) oraz małopolską (z Rusią Czerwoną, Podolem, Wołyniem i Ukrainą).

Pod koniec XVI wieku Korona (bez Warmii) zajmowała obszar 180 638 km², na którym znajdowało się 24 650 miejscowości (i osad), przy średniej gęstości zaludnienia 13,6 miejscowości na 100 km².^[1]

Prowincja wielkopolska

Osobny artykuł: prowincja wielkopolska.

Wielkopolska

województwo poznańskie (od 1314) z ziemią wschowską (Wschowa)
- powiat poznański
- powiat kościański
- powiat wschowski (ziemia wschowska) (od 1343)
- powiat wałecki (do 1791)
- powiat międzyrzecki (od 1791)
województwo kaliskie (od 1314) (Kalisz)
- powiat kaliski
- powiat koniński
- powiat pyzdrski
- powiat gnieźnieński (do 1768)
- powiat kcyński (do 1768)
- powiat nakielski (do 1768)
województwo gnieźnieńskie (Gniezno), utworzone w 1768 z trzech powiatów wydzielonych z województwa kaliskiego
- powiat gnieźnienski
- powiat kcyński
- powiat nakielski
województwo sieradzkie (Sieradz) (od 1339) z ziemią wieluńską (Wieluń) (od ok. 1420)
- powiat sieradzki
- powiat szadkowski
- powiat piotrkowski
- powiat radomszczański
- powiat wieluński (ziemia wieluńska)
- powiat ostrzeszowski (ziemia wieluńska)
województwo łęczyckie (Łęczyca) (od 1352)
- powiat łęczycki
- powiat brzeziński
- powiat orłowski
- powiat inowłodzki (od 1791)
województwo brzeskokujawskie (Brześć Kujawski) (od XIV w.)
- powiat brzeski
- powiat radziejowski
- powiat przedecki
- powiat kowalski
- powiat kruszwicki
województwo inowrocławskie (Inowrocław) (od XIV w.) z ziemią dobrzyńską (Dobrzyń) (od 1352)
- powiat inowrocławski
- powiat bydgoski
- powiat dobrzyński (ziemia dobrzyńska)
- powiat rypiński (ziemia dobrzyńska)
- powiat lipnowski (ziemia dobrzyńska)

Mazowsze

województwo rawskie (od 1462)
- ziemia rawska
  - powiat rawski
  - powiat bielski
- ziemia sochaczewska
  - powiat sochaczewski
  - powiat mszczonowski
- ziemia gostynińska
  - powiat gostyniński
  - powiat gąbinski
województwo płockie (od 1495)
- ziemia płocka
  - powiat płocki
  - powiat bielski
  - powiat raciąski
  - powiat płoński
  - powiat sierpski (dziś sierpecki)
- ziemia zawkrzeńska
  - powiat szreński
  - powiat mławski
  - powiat niedzborski
województwo mazowieckie (od 1529)
- ziemia czerska
  - powiat czerski
  - powiat garwoliński (od 1539)
  - powiat grójecki
  - powiat warecki
- ziemia warszawska
  - powiat warszawski
  - powiat błoński
  - powiat tarczyński
- ziemia zakroczymska
  - powiat zakroczymski
  - powiat serocki
  - powiat nowomiejski
- ziemia ciechanowska
  - powiat ciechanowski
  - powiat przasnyski
  - powiat sąchocki (dawniej czerwiński)
- ziemia łomżyńska
  - powiat łomżyński
  - powiat koleński (kolneński)
  - powiat zambrowski
  - powiat ostrołęcki
- ziemia wiska
  - powiat wiski
  - powiat wąsoski
  - powiat radziłowski
- ziemia różańska
  - powiat różański
  - powiat makowski
- ziemia nurska
  - powiat nurski
  - powiat ostrowski
  - powiat kamieńczykowski
- ziemia liwska (niedzielona na powiaty)
- ziemia wyszogrodzka (niedzielona na powiaty)

Prusy Królewskie

województwo chełmińskie

Od 1466 do 1537 całe województwo było jednym powiatem. W 1537 zostało podzielone na dwa powiaty: powiat michałowski i powiat chełmiński. W 1764 podzielono je na 7 powiatów: chełmiński, toruński, grudziądzki, radzyński, kowalewski, brodnicki i nowomiejski, a następnie w 1767 dodano jeszcze dwa kolejne, golubski i łasiński, jednak decyzje te nigdy nie weszły w życie.

województwo malborskie
- powiat sztumski
- powiat kiszporski
- powiat elbląski
- powiat malborski
województwo pomorskie od 1466 do 1764 dzieliło się na 8 powiatów: człuchowski, gdański, mirachowski, nowski, pucki, świecki, tczewski, tucholski. W 1764 zostało podzielone zostało na powiaty: gdański, pucki, kościerski, tczewski, skarszewski, nowski, świecki, tucholski, człuchowski i mirachowski. Reforma ta nie weszła jednak w życie.
Księstwo Warmińskie

Prowincja małopolska

Osobny artykuł: prowincja małopolska.

Małopolska

województwo krakowskie
- powiaty w XVI wieku – proszowski, szczyrzycki (nieopodal Wiśnicza), lelowski, księski, śląski, biecki, sandecki.
- powiaty w 1676 – krakowski, proszowski, lelowski, księski, szczerzecki, sądecki, czchowski, biecki.
- ziemia spiska
- Księstwo Oświęcimskie
- Księstwo Zatorskie
województwo sandomierskie
- ziemia sandomierska
  - powiat sandomierski
  - powiat wiślicki
  - powiat pilzneński
  - powiat radomski
  - powiat opoczyński
  - powiat chęciński
  - powiat szydłowski (do 1465)
  - powiat tarnowski (do 1465)
- ziemia stężycka (niedzielona na powiaty, do 1676: powiat)
województwo lubelskie (od 1474)
- ziemia lubelska
  - powiat lubelski
  - powiat urzędowski
  - powiat kurowski (do 1465)
  - powiat parczewski (do 1465)
- ziemia łukowska (niedzielona na powiaty) do 23 listopada 1793

Podlasie

województwo podlaskie (od 1513)

Ruś

województwo ruskie (od 1434)
- ziemia lwowska
  - powiat lwowski
  - powiat żydaczowski
- ziemia przemyska
  - powiat przemyski
  - powiat przeworski
- ziemia sanocka
- ziemia halicka
  - powiat halicki
  - powiat trembowelski
  - powiat kołomyjski (Pokucie)
- ziemia chełmska
  - powiat chełmski
  - powiat hrubieszowski (1429–1465)
  - powiat krasnostawski
  - powiat lubomelski (do 1465)
  - powiat ratneński (do XVI wieku)
województwo bełskie (od 1462)
- ziemia bełska
  - powiat bełski
  - powiat grabowiecki
  - powiat horodelski
  - powiat lubaczowski (do 1561)
- ziemia buska
województwo wołyńskie (od 1566)
- powiat łucki
- powiat włodzimierski, od 1791 w jego miejscu powiaty włodzimiersko-czernihowski i włodzimiersko-nowogrodzki
- powiat krzemieniecki
- powiat horyński (od 1791)
- powiat nadsłucki (od 1791)
województwo podolskie (od 1434)
- powiat czerwonogrodzki
- powiat kamieniecki
- powiat latyczowski
- powiat rowski (od 1791)
województwo kijowskie (od 1471)
- powiat kijowski
- powiat żytomierski
- powiat owrucki
- powiat naddnieprski (od 1791)
województwo bracławskie (od 1566)
- powiat bracławski
- powiat zwinogrodzki
- powiat winnicki
- powiat nadbohski (od 1791)
województwo czernihowskie od 1618 w Rzeczypospolitej, od 1635 województwo, od 1667 tytularne
- powiat czernihowski
- powiat nowogrodzkosiewierski

Prowincja litewska (Wielkie Księstwo Litewskie)

województwo wileńskie (od 1413)
- powiat wileński
- powiat oszmiański
- powiat lidzki
- powiat wiłkomierski
- powiat brasławski
- powiat zawilejski (od 1791)
- powiat ejszyski (od 1791)
województwo trockie (od 1413)
- powiat trocki
- powiat grodzieński
- powiat kowieński
- powiat upicki
- powiat merecki (od 1791)
- powiat preński (od 1791)
Księstwo Żmudzkie
- trakty (do 1791):
  - Ejragoła
  - Wilki
  - Wielona
  - Rosienie
  - Widukle
  - Kroże
  - Tendziagoła
  - Jaswony
  - Szawle
  - Wielkie Dyrwiany
  - Małe Dyrwiany
  - Berżany
  - Użwenty
  - Telsze
  - Retów
  - Pojurze
  - Wieszwiany
  - Korszew
  - Szadów
  - Gondinga
  - Twery
  - Potumsza
  - Birżyniany
  - Połąga
  - Powondeń
  - Medyngiany
  - Korklany
  - Żorany
- powiat rosieński (od 1791)
- powiat szawelski (od 1791)
- powiat telszewski (od 1791)
województwo nowogródzkie (od 1507)
- powiat nowogródzki
- powiat wołkowyski
- powiat słonimski
- powiat słucki
  - Księstwo Kopylskie
województwo brzeskolitewskie (od 1566)
- powiat brzeski
- powiat piński
- powiat kobryński (od 1791)
- powiat pińsko-zarzeczny (od 1791)
województwo mińskie (od 1566)
- powiat miński
- powiat rzeczycki
- powiat mozyrski
województwo mścisławskie (od 1566)
województwo witebskie (od 1503)
- ziemia orszańska (od 1667 z województwa smoleńskiego)
województwo połockie (od 1504)
województwo smoleńskie (od 1508) od 1514 do 1611 i od 1667 tytularne
- powiat smoleński
- powiat starodubowski

Inne terytoria

Inflanty

Od 1582 trzy prezydia (od 1598 nazywane województwami):

województwo wendeńskie z ziemią piltyńską (enklawą w Kurlandii) (od 1598 r.)
województwo dorpackie (od 1598)
województwo parnawskie (od 1598)

Od 1667 (faktycznie od 1620):

województwo inflanckie (Dyneburg) (od 1620):
- trakt dyneburski
- trakt rzeżycki
- trakt lucyński
- trakt marienhauski

Księstwo Siewierskie

Domena we władaniu biskupów krakowskich, tytułujących się książętami siewierskimi, formalnie włączone do Polski w 1790.

Lenna

Księstwo Kurlandii i Semigalii (Mitawa) (lenno Korony i Litwy):
- Kurlandia (Goldynga)
- Semigalia (Mitawa)
- powiat piltyński (Piltyń) – nie stanowił części Księstwa Kurlandii i Semigalii i podlegał (z przerwami) bezpośrednio Rzeczypospolitej
- Nowa Kurlandia
- Wyspa Kunta Kinteh
Prusy Książęce (Królewiec) (lenno Korony, od 1657 Księstwo Pruskie było niezależne, w 1701 przekształciło się w Królestwo Prus)
ziemia bytowsko-lęborska (Lębork i Bytów) (lenno Korony, od 1657 faktycznie należała do Brandenburgii)

Protektoraty

Kaffa

Województwa utworzone na sejmie grodzieńskim 23 listopada 1793

Korona Polska:
- województwo chełmskie
- województwo ciechanowskie
- województwo mazowieckie
- województwo krakowskie
- województwo lubelskie
- województwo podlaskie
- województwo sandomierskie
- województwo warszawskie
- województwo włodzimierskie
- województwo wołyńskie

Wielkie Księstwo Litewskie:
- województwo brasławskie
- województwo brzeskie
- województwo grodzieńskie
- województwo mereckie
- województwo nowogródzkie
- województwo trockie
- województwo wileńskie
- województwo żmudzkie

Zobacz też

Krainy historyczne w Polsce

Przypisy

↑ Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI wieku. Wydanie zbiorcze, pod red. M. Słonia, cz. II: Komentarz, indeksy (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku. Wydanie zbiorcze serii, pod red. H. Rutkowskiego i M. Słonia), Warszawa 2021, s. 740 [1]; cz. I: Mapy i plany [2]; Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI w. w formie cyfrowej dostępne na: Atlas Fontium [3]

Bibliografia

„Starożytna Polska”, M. Baliński, wyd. S.Orgelbranda, Warszawa 1843. t.II, s. 230
Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000 (mapa kartograficzna I Rzeczypospolitej z II połowy XVI wieku), autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin: Atlas Fontium: (1) http://atlasfontium.pl/index.php?article=corona (mapa i indeks do pobrania); (2) http://hgisb.kul.lublin.pl/azm/pmapper-4.2.0/map_default.phtml?config=korona&language=pl&resetsession=ALL
Stan Wielkopolski tuż po rozbiorach (mapa Gilly’ego: zabór pruski pod koniec XVIII w.): https://terrasiradiensis.jimdofree.com/mapy/mapa-gilly-ego/
Mapy historyczne Polski: https://fotopolska.eu/Polska/b19979,Polska_-_mapy.html

Podział administracyjny I Rzeczypospolitej

Do II rozbioru

prowincja wielkopolska	brzeskokujawskie chełmińskie elbląskie gnieźnieńskie inowrocławskie kaliskie królewieckie łęczyckie malborskie mazowieckie płockie pomorskie poznańskie rawskie sieradzkie Księstwo warmińskie
prowincja małopolska	bełskie bracławskie czernihowskie kijowskie krakowskie lubelskie podlaskie podolskie ruskie sandomierskie wołyńskie
prowincja litewska	brzeskolitewskie mińskie mścisławskie nowogródzkie połockie smoleńskie trockie wileńskie witebskie żmudzkie
Inflanty	inflanckie wcześniej dorpackie parnawskie wendeńskie powiat piltyński

Po sejmie
grodzieńskim

Korona Polska	chełmskie ciechanowskie krakowskie lubelskie mazowieckie podlaskie sandomierskie warszawskie włodzimierskie wołyńskie
Wielkie Księstwo Litewskie	brasławskie brzeskie grodzieńskie mereckie nowogródzkie trockie wileńskie żmudzkie