Zbrodnia w Hucie Pieniackiej

Zbrodnia w Hucie Pieniackiej

Huta Pieniacka, pomnik zamordowanych Polaków (stan do 7 stycznia 2017)
Państwo	Polska pod okupacją III Rzeszy
Miejsce	Huta Pieniacka
Data	28 lutego 1944
Typ ataku	ludobójstwo
Sprawca	4 Pułk Policji SS Ukraińska Powstańcza Armia
Położenie na mapie Polski w 1939 Zbrodnia w Hucie Pieniackiej
49°54′07,2″N 25°05′56,4″E/49,902000 25,099000
Multimedia w Wikimedia Commons

Zbrodnia w Hucie Pieniackiej – dokonana 28 lutego 1944 akcja pacyfikacyjna polskiej ludności cywilnej w Hucie Pieniackiej, w wyniku której śmierć poniosło około 850 osób. Pacyfikacji dokonali, według śledztwa IPN, ukraińscy policjanci jednego z batalionów 4 Pułku Policji SS (niem. Galizisches SS Freiwilligen Regiment 4) pod niemieckim dowództwem, wraz z okolicznym oddziałem Ukraińskiej Powstańczej Armii (najprawdopodobniej sotnia Dmytra Karpenki, ps. „Jastrub” z kurenia „Siromanci”, podległego III Okręgowi Wojskowemu Łysonia) i oddziałem paramilitarnym składającym się z nacjonalistów ukraińskich, pod dowództwem Włodzimierza Czerniawskiego^[1][2][3].

Huta Pieniacka liczyła wówczas 172 gospodarstwa i około 1000 mieszkańców, we wsi znajdowało się również spora liczba uciekinierów (m.in. z Wołynia), którzy opuszczali miejsca zamieszkania obawiając się fali morderstw dokonywanych przez nacjonalistów ukraińskich i wspomagających ich miejscowych ukraińskich chłopów. Ocalało około 160 osób^[1].

Tło wydarzeń

We wsi działał liczący około czterdziestu osób oddział samoobrony dowodzony przez przybyłego ze Lwowa Kazimierza Wojciechowskiego, ps. „Satyr”. Na początku 1944 roku przebywała w Hucie grupa dywersyjna NKWD „Zwycięzcy” Dmitrija Miedwiediewa^[4]. Wiadomość o tym fakcie dotarła do niemieckich władz okupacyjnych. Po opuszczeniu wioski przez Sowietów 23 lutego we wsi pojawił się patrol policyjny złożony z Ukraińców. Doszło do potyczki z oddziałem samoobrony wspartym przez 2 pluton AK z Huty Wierchobuskiej. Polacy sądzili, że mają do czynienia z przebranymi upowcami^[5]. Przed całkowitym rozbiciem uchroniła oddział SS sotnia UPA „Siromanci”, która zaatakowała Polaków z boku^[6]. Podczas walki zginęło dwóch napastników (Oleksy Bobaka i Roman Andrijczuk). Na podstawie ich dokumentów udało się ustalić, że byli oni żołnierzami stacjonującej w Brodach SS Freiwilligen Division „Galizien”^[7]. Ta wersja wydarzeń nie zakłada, że ówcześnie ta jednostka ukraińska była szkolona na terenie Generalnego Gubernatorstwa (Heidelager/Dębica) oraz Niemiec (Niederschlesien, Neuhammer/Świętoszów)^[3]. Zabitym Niemcy urządzili w Brodach manifestacyjny pogrzeb, a do Huty Pieniackiej wysłali jeden z batalionów 4. galicyjskiego pułku policji SS (około 500–600 osób), dowodzony przez niemieckiego kapitana. W skład utworzonego w maju 1943 pułku wchodzili ukraińscy ochotnicy, którzy nie zostali zaakceptowani przez niemieckie komisje lekarskie do SS Freiwilligen Division „Galizien”.

W nocy z 27 na 28 lutego do wsi przybył łącznik AK i przekazał zalecenia Inspektoratu Armii, by oddział samoobrony postarał się uniknąć walki, najlepiej przez ewakuację i stworzenie wrażenia, że wieś jest bezbronna, a wśród mieszkańców są tylko kobiety, dzieci i staruszkowie. Istniała wówczas nadzieja, że oddanie wsi bez walki jest jej jedyną szansą na ocalenie i uniknięcie pacyfikacji.

Masakra

28 lutego 1944 roku kompanie jednego z batalionu 4. galicyjskiego pułku ochotniczego SS wspomagani przez chłopów z okolicznych wsi^[8], i według niektórych źródeł przez sotnię UPA „Siromanci” oraz policjantów z Podhorzec, otoczył wieś ze wszystkich stron. Po wystrzeleniu rakietnicy, wieś została ostrzelana; mieszkańcy zaczęli uciekać i chować się w piwnicach lub wcześniej przygotowanych schronach.

Po ostrzale do wsi wkroczyli ukraińscy policjanci SS i cywile Ukraińcy. Uciekających mieszkańców rozstrzeliwali. Pozostałych wyprowadzali z domów i grupami prowadzili do kościoła. Zachowywali się przy tym bestialsko, np.: siedemdziesięcioletnią Rozalię Sołtys ugodzili bagnetem, rozpruwając jej brzuch, innej kobiecie zabili noworodka, rzucając nim o mur, zastrzelili rodzącą kobietę^[9]. Około dwudziestu osób, spośród doprowadzonych, ukryło się w piwnicy lub na wieży kościelnej, dzięki czemu udało im się przeżyć. Kiedy rozeszła się wiadomość, że kościół jest zaminowany i zostanie wysadzony w powietrze, wybuchła panika, a zamknięte drzwi nie pozwalały wydostać się na zewnątrz. W stodole rodziny Relichów zaryglowano ok. 40 osób, budynek odrutowano i oblano benzyną. Zamkniętych spalono żywcem. Ze stodoły wydostało się 8–10 dziewczyn, ostrzeliwanych w ucieczce przez żołnierzy^[10]. Ze stodoły ocalała m.in. Wanda Gośniowska, której córka, Małgorzata Gośniowska-Kola, obecnie prowadzi Stowarzyszenie Huta Pieniacka.

Każdy dom i zabudowanie było grabione przez przybyłych z wojskiem cywilnych Ukraińców, którzy zrabowany dobytek ładowali na wozy i wywozili. Pod kościołem zginął dowódca samoobrony Kazimierz Wojciechowski. Jak twierdzą świadkowie, oblano go łatwopalną cieczą i podpalono. Wcześniej, jeszcze w domu, zamordowano jego żonę, córkę i ukrywających się tam Żydów. Po południu rozpoczęto wyprowadzać z kościoła kilkudziesięcioosobowe grupy, które doprowadzano do stodół i drewnianych zabudowań gospodarczych. Następnie obiekty te ostrzeliwano z broni maszynowej i podpalano^[11].

Około godziny 17. sprawcy krwawej pacyfikacji opuścili wieś. Ocalały cztery zabudowania położone na uboczu, kościół i szkoła. Nieliczni mieszkańcy, którym udało się przeżyć, znaleźli schronienie w Hucie Wierchobuskiej, Złoczowie i innych okolicznych miejscowościach. Pomordowanych pochowano w dwóch zbiorowych mogiłach koło kościoła i szkoły.

O pacyfikacji wsi w dniu 28 lutego 1944 informowała wydawana we Lwowie ukraińska gazeta Lwiwśki wisti, podano również, że śmierć poniosło 868 osób w Hucie Pieniackiej^[12][13].

Śledztwo w sprawie zbrodni

W sprawie zbrodni w Hucie Pieniackiej śledztwo zostało wszczęte w 1994 r., obecnie prowadzi je Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie (akta „S 50/03/Zn w sprawie zabójstwa mieszkańców Huty Pieniackiej dokonanego przez członków 14 Dywizji SS Galizien”). Przedmiotowe zdarzenia zakwalifikowano jako zbrodnię wojenną oraz zbrodnie przeciwko ludzkości. Przesłuchano 144 świadków, podjęto kwerendy w polskich i niemieckich archiwach. Analiza uzyskanych dowodów wskazuje, że sprawcami zbrodni byli żołnierze 4. galicyjskiego pułku ochotniczego SS z ówczesnej SS Freiwilligen Division „Galizien” – błędnie określanej jako 14 Dywizja SS „Galizien”, gdyż nazwę 14. Waffen-Grenadier-Division der SS (Galizische Nr. 1) otrzymała dopiero w sierpniu 1944 roku^[14]. Jeden lub dwa bataliony zostały skierowane przeciwko Hucie Pieniackiej, przy czym zapewne był to ten oddział, który stacjonował w tamtym czasie w Złoczowie. Ekspedycją dowodził niemiecki oficer w stopniu kapitana. Jako że niemieckie dywizje grenadierów składały się z trzech pułków, to czwarty pułk, jak jego numer porządkowy sugeruje, nie mógł wchodzić w skład ówczesnej SS Freiwilligen Division „Galizien” – choć ostatecznie policjanci 4. galicyjskiego pułku ochotniczego SS wzmocnili dywizję ukraińską, zdziesiątkowaną pod Brodami. W masakrze uczestniczyły oddziały UPA/UNS (prawdopodobnie sotnia dowodzona przez Dmytra Karpenkę, ps. „Jastrub” lub kureń UNS „Siromanci”), oddział nacjonalistów ukraińskich pod dowództwem Włodzimierza Czerniawskiego (został po wojnie skazany za tę zbrodnię na śmierć), oraz oddział rekrutujący się z mieszkańców pobliskiej wioski Żarków, oraz okoliczni mieszkańcy narodowości ukraińskiej. Udzielali oni pomocy żołnierzom pacyfikującym wieś i dokonali rabunku mienia^[2].

Brytyjski dziennikarz Julian Hendy nakręcił godzinny film dokumentalny The SS in Britain (SS w Wielkiej Brytanii), który relacjonuje historię osiedlenia w 1947 r. 8528 członków 14 Dywizji SS przez rząd brytyjski Clementa Attlee na tle zbrodni tej formacji, w tym mordu w Hucie Pieniackiej. Hendy odnotował, że masakra w Hucie Pieniackiej pochłonęła więcej ofiar niż opisywane w encyklopediach zbrodnie nazistów w Oradour-sur-Glane i w Lidicach. Materiał został wycofany przed wyświetleniem w Yorkshire TV w 1999^[15]. Ostatecznie został wyemitowany przez brytyjską telewizję ITV 7 stycznia 2001^[16]. Komisja parlamentarna pod przewodnictwem członka Izby Lordów Greville'a Jannera, syna jedynego deputowanego Izby Gmin, który wskazał na zbrodnie osiedlanych weteranów w 1947, doprowadziła do wszczęcia przez Scotland Yard śledztwa w sprawie żyjących nadal w Wielkiej Brytanii sprawców zbrodni wojennych z 14 Dywizji SS; śledztwo pozostawało w toku w 2006^[17].

Upamiętnienie ofiar zbrodni

Wcześniejsze pomniki

W czasach ZSRS powstały dwa pomniki upamiętniające zbrodnię. Drugi z nich powstał w 1989 r. w 45. rocznicę wydarzeń; na głazie umieszczona była czerwona gwiazda i płyta z napisem, że winni zbrodni byli okupanci i bandy OUN. Pominięto informacje o narodowości zabitych, płyta i gwiazda zniknęły z głazu w latach 90.^[18], po uzyskaniu niepodległości przez Ukrainę.

Obecny pomnik

W 1989 r. osoby, które przeżyły zbrodnię i ich rodziny za zebrane pieniądze ufundowały drewniany krzyż. Obecnie istniejący pomnik wzniesiono w 2005 r. dzięki staraniom Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Strona ukraińska przez dwa lata blokowała umieszczenie daty zbrodni na monumencie^[19].

W nocy z 8/9 stycznia 2017 pomnik został zniszczony. Krzyż rozbito, jedną ze stel z nazwiskami ofiar pomalowano w barwy Ukrainy, drugą – w barwy UPA, namalowano na niej też runiczne litery „SS”^[20]. Policja ukraińska ustaliła, że do zniszczenia pomnika użyto ładunku wybuchowego^[21]. Przed obchodami rocznicy zbrodni (26 lutego 2017) pomnik został odbudowany przez Ukraińców za pieniądze mieszkańców okolicznych miejscowości, nowy krzyż został wykonany z granitu^[22]. W marcu 2017 roku na odnowionym krzyżu namalowano swastykę i tryzub, a na tablicach antypolskie napisy. Szkody zostały usunięte przez miejscowe władze^[23].

Uroczystości rocznicowe w 2009 r.

Przed rozpoczęciem obchodów ukraińscy deputowani lwowskiej rady obwodowej z Bloku Julii Tymoszenko zaapelowali do prezydenta Ukrainy Wiktora Juszczenki, aby nie brał udziału w obchodach, natomiast nacjonalistyczna partia „Swoboda” zapowiedziała, że w dniu uroczystości w bliskim sąsiedztwie odsłoni własny pomnik z napisem dla upamiętnienia rzekomych ofiar „polskich szowinistów z Huty Pieniackiej”, z kolei lwowski radny Rostysław Nowożenec zażądał demontażu pomnika wystawionego w 2005 roku^[24].

Obchody 65. rocznicy wydarzeń odbyły się 28 lutego 2009 z udziałem kilkudziesięcioosobowej reprezentacji rodzin ocalałych z masakry zrzeszonych w Stowarzyszeniu „Huta Pieniacka”, którym Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych odmówił dofinansowania wyjazdu^[25][26]. Wśród uczestników były 4 osoby urodzone w Hucie Pieniackiej, którym udało się uratować z zagłady. Patronat nad obchodami przyjęli i osobisty udział w uroczystości wzięli Prezydent Lech Kaczyński oraz Prezydent Ukrainy Wiktor Juszczenko^[27]. Mszę celebrował arcybiskup lwowski obrządku łacińskiego Mieczysław Mokrzycki.

Uroczystości próbowała zakłócić grupa ponad stu ukraińskich demonstrantów, którzy mieli ze sobą czerwono-czarną flagę, symbol OUN, oraz flagi współczesnej nacjonalistycznej ukraińskiej partii Ogólnoukraińskie Zjednoczenie Swoboda^[28].

Zaprzeczanie zbrodni

Taras Hunczak, Andrij Bolanowśkyj i Roman Kolisnyk, autorzy ukraińscy, zaprzeczają udziałowi Ukraińców w masakrze w Hucie Pieniackiej opierając się na raporcie Mychajły Chronowjata, członka Zarządu Wojskowego SS-Galizien, który pisał, że 4 pułk policyjny jedynie zdobył wieś, po czym przekazał ją w ręce nieokreślonego oddziału niemieckiej policji, który dokonał zbrodni. Autorzy ci ignorują fakt, że Chronowjat nie był neutralnym świadkiem wydarzeń oraz nie biorą pod uwagę źródeł polskich, żydowskich, sowieckich i ukraińskich, które potwierdzają udział Ukraińców w masakrze^[29].

Jewhen Pobihuszczy, dowódca 1 batalionu 29 pułku grenadierów 14 Dywizji Grenadierów SS w swoich wspomnieniach zaprzeczał jakimkolwiek zbrodniom na terenie Huty Pieniackiej. Według jego opisu wieś spłonęła w wyniku walki Grupy Beyersdorfa (a nie pododdziału 4 pułku policyjnego SS) z polską samoobroną, wieś była bazą partyzantki sowieckiej płk Miedwiediewa, a ofiary cywilne były przypadkowe^[30].

W odpowiedzi na wzniesienie pomnika w Hucie Pieniackiej w 2005 roku, aktywiści partii Swoboda postawili w jego pobliżu tablicę w językach ukraińskim i angielskim zaprzeczającą ustalonemu przebiegowi wydarzeń. Napis na tablicy głosi, że członkowie AK oraz sowieckiej partyzantki z Huty Pieniackiej „terroryzowali okoliczne wsie” i za to okupacyjne władze niemieckie zniszczyły wieś. Autorzy tablicy twierdzą, że odpowiedzialność SS-Galizien, OUN oraz UPA za tę zbrodnię to wymysł „sowiecko-polskiej propagandy” z lat 80. Według nich pomnik na miejscu zbrodni jest nielegalny^[31].

Ukraiński autor Dmytro Czobit w swojej publikacji na temat zbrodni w Hucie Pieniackiej wyraził pogląd, że strona polska nie przedstawiła żadnych źródeł dokumentowych ani poważnych argumentów za przypisaniem zbrodni siłom ukraińskim. Powtórzył tezę, że odpowiedzialność ukraińska za zbrodnię to insynuacja radzieckiej propagandy z lat 80. i że mord został dokonany przez Niemców^[32].

Stowarzyszenie Huta Pieniacka

28 kwietnia 2008 roku zostało oficjalnie zarejestrowane Stowarzyszenie Huta Pieniacka, zrzeszające ocalonych z zagłady Huty Pieniackiej, członków ich rodzin oraz sympatyków. Stowarzyszenie zostało zawiązane „w celu upamiętnienia zbrodni ludobójstwa dokonanej przez ukraińskich nacjonalistów 28 lutego 1944 roku na mieszkańcach polskiej wsi Huta Pieniacka (powiat Brody; woj. Tarnopolskie – II RP)”^[33].

Stowarzyszenie organizuje konferencje naukowe, spotkania z ocalonymi mieszkańcami, pielgrzymki do Huty Pieniackiej. Od 2009 roku współpracuje ze Stowarzyszeniem „Międzynarodowy Motocyklowy Rajd Katyński”^[34]. Motocykliści z rajdu dwukrotnie odwiedzili Hutę Pieniacką, gdzie zostali przyjęci przez członków Stowarzyszenia. Z inicjatywy organizacji i ze wsparciem Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa uporządkowany został teren cmentarza wiejskiego w Hucie Pieniackiej, zaś kilkanaście ocalałych nagrobków poddanych renowacji i konserwacji. Stowarzyszenie wydało również książkę pt. Za to, że byli Polakami opisującą historię Huty Pieniackiej^[35].

Monstrancja z Huty Pieniackiej

25 sierpnia 2013, administrator greckokatolickiej parafii pod wezwaniem Narodzenia NMP w położonej opodal Huty Pieniackiej Hołubicy, ks. Jarosław Bordiuch, jako gest pojednania polsko-ukraińskiego przekazał pochodzącą ze zgliszcz Huty Pieniackiej monstrancję członkom polskiego stowarzyszenia „Huta Pieniacka”. W uroczystości wzięło udział ponad stu mieszkańców pobliskich wsi i około kilkudziesięciu Polaków z Polski i ze Lwowa^[36][37].

Przypisy

Bibliografia

• „Polacy i Ukraińcy pomiędzy dwoma systemami totalitarnymi 1942-1945”, w: „Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX w. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych”, t. 4, cz.1-2 (oprac. nauk. Grzegorz Motyka, Jurij Szapował; przekł. Iwan Kozłowski) ; Warszawa-Kijów 2005 Wyd. Warszawa Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji RP; Kijów: Państwowe Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy, Instytut Badań Politycznych i Narodowościowych Akademii Nauk Ukrainy ISBN 83-89078-77-5.
• Grzegorz Motyka: „Ukraińska partyzantka 1942-1960”, Warszawa 2006 Wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, ISBN 83-88490-58-3 (ISP PAN), ISBN 83-7399-163-8 (Rytm), ISBN 978-83-88490-58-3.
• Per Anders Rudling: They Defended Ukraine’: The 14. Waffen-Grenadier-Division der SS (Galizische Nr. 1) Revisited, The Journal of Slavic Military Studies, 25:3, 329-368 wersja elektroniczna (język angielski)
• Sulimir StanisławS.S. Żuk Sulimir StanisławS.S., Skrawek piekła na Podolu: Huta Pieniacka – Hucisko Brodzkie, JanJ. Michalewski, Warszawa: nakł. autora, 2007, ISBN 978-83-924746-0-9, OCLC 177314165 .brak strony (książka)

Linki zewnętrzne

• Investigation of the Crime Committed at the Village of Huta Pieniacka. IPN, 18 listopada 2003. [dostęp 2009-02-27]. (ang.).
• Relacja świadka (od 18 min.) w TVP w programie Warto rozmawiać. [dostęp 2009-02-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-06)].
• Protokoły posiedzeń zarządu wojskowego (Wijskova Uprawa) SS Galizien z Lwowskiego Archiwum Historycznego, w których zapisano, jakoby pododdział 4 pułku policji uczestniczył jedynie w potyczce z samoobroną wsi, a pacyfikacja dokonana została przez inny oddział niemiecki. Dostęp 2010-09-26.
• Dla Ukraińców to też byli zbrodniarze – wypowiedź prof. Myrosława Popowycza z Akademii Kijowsko-Mohylanskiej
• Ewa Siemaszko, Prawdziwa historia ludobójstwa w Hucie Pieniackiej
• Mariusz Nowik, „Została mi dachówka z domu rodziców”. Zagłada Huty Pieniackiej z rąk Ukraińców, dziennik.pl, 2 marca 2014
• Hubert Kuberski, Zagłada Huty Pieniackiej, Rzeczpospolita, 28 lutego 2017
• oficjalna strona internetowa Stowarzyszenia Huta Pieniacka
• oficjalny kanał Stowarzyszenia Huta Pieniacka na Youtube