Bayırkular
| Makale serilerinden |
Türk tarihi |
|---|
 |
| İlk Çağ • Büyük Hun İmparatorluğu (İÖ 220-İS 92) • Batı Hiung-nu (İÖ 56-36) |
| Orta Çağ • Ak Hun İmparatorluğu (420-670) • Göktürk Kağanlığı (552-744) |
| Yeni Çağ • Sibir Hanlığı (1464-1598) • Kazak Hanlığı (1465-1729) |
| Yakın Çağ • Kaçar İmparatorluğu (1794-1925) • Batı Trakya Bağımsız Hükûmeti (1913) Tarihi Türk devletleri listesi |
|
Bayırkular, (Çince: 拔野古, Soğdca: Bayarkāta, Eski Türkçe: 𐰉𐰖𐰺𐰸𐰆[1]) Orta Asya’da yaşamış tarihi bir bozkır-orman Türk[2] halkı.
Çince Pa-ye-ku ya da Pa-ye-k'u,[3] Tibetçe metinlerde Bayarbgo ve Bayarkata[4] adlarıyla anılmışlardır. Tarih sahnesine çıktıklarında Tula Nehrinin kuzeyinde yaşamaktaydılar.
Wen-Hsien T’ung-K’ao belgesinde Bayırkular, Gobi çölünün kuzeyinde dağınık halde yaşayan 60 bin çadırdan oluşan ve 10 bin asker çıkaran bir halktır. Çayırlık topraklarında güzel at yetiştiren ve iyi demir çıkaran Bayırkular’ın çam ağaçlarını kesip K’ang-kan Irmağına attıktan sonra 3 yıl boyunca bekleterek (T’ung Tien adlı belgede 2 yıl olarak ifade edilmiştir) taşlaşmasını bekledikleri, elde ettikleri bu Kang-kan taşını da yaşadıkları yere abide olarak diktikleri de aktarılmaktadır. Aynı belgede Bayırkular avcı bir toplum olarak gösterilirken, geleneklerinin diğer Töles boylarıyla aynı olduğu ve konuştukları dilinde çok az farklılık gösterildiği belirtilmiştir.[3]
Taspar Kağan’ın ölümünden sonra Göktürk Kağanlığında taht mücadelesine başlanmış akabinde de Göktürk İç Savaşı sonucunda kağanlık doğu ve batı olmak üzere ikiye bölünmüş, batı topraklarının yabgusu Tarduş Kağan doğu topraklarını da itaat altına alarak Göktürk Kağanlığına tek başına hakim olsa da kısa süre sonra ölümüyle kağanlık yeniden bölünmüştür. Daha sonrasında iç savaşlar nedeniyle her iki Göktürk kağanlığı da oldukça sarsılmış, Çin’in kışkırtmaları ve yöneticilerin tutumları gibi etkenlerle sıklıkla kabile ayaklanmaları yaşanmaya başlanmıştır. Doğu Göktürkler’in hükümdarı Çula Kağan’ın boyları itaat altına alıp onlardan bazılarının liderlerini öldürtmesi yeni bir isyan dalgasının başlamasına sebep olmuştur. Bayırkular, diğer Töles boylarından olan Uygurlar, Edizler (A-tie), Tongralar (T’ung-lo), Bugular (P’u-ku) ve Apaisiler (A-pu-sse) ile birleşerek Altı Bag Bodun’u oluşturmuşlardır.[5]
İl Kağan hükümdarlığı döneminde Doğu Göktürkler’in zayıflamasıyla 627 yılı gibi Sir Tarduşlar’ın başlattığı isyana Bayırkular’ın içinde yer aldığı Altı Bag Bodun da katılmıştır. 629 yılında Çin’e giderek Tang Hanedanına itaatlerini bildirdiler.[4] 630 yılında Çin ile ittifak yapan Sir Tarduşlar’ın Doğu Göktürk topraklarının bir kısmına egemen olmasıyla onlara tabi olmaya başladılar. Çin hükümdarı Göktürk soyundan Li Simo’ya kendine bağlı olacak şekilde yeniden Göktürk kağanlığını kurdurunca Sir Tarduşlar’ın hükumdarı Yinçü Kağan tabi olduğu Çinliler’in emrine aykırı olarak Göktürk topraklarına saldırmayı sürdürdü. İmparator Li Shimin’in emirlerine uymayan Sir Tarduşlar üzerine 641 yılında üzerine başlattığı seferler sonucunda Sir Tarduşlar’ın kurduğu devletin 646 yılında yıkılmasıyla Bayırkular’da İlteber adlı önderleriyle 647 yılında yeniden Tang Hanedanına itaat ettiler. Tang İmparatoru İlteber’i generallikle ödüllendirirken Bayırkular’ın yaşadığı topraklarda da Youling askeri valiliğini oluşturdu. 656 yılında çeşitli boylarla birlikte Çinliler’e isyan etmiş olmakla birlikte isyanları kısa sürede bastırıldı. Bayırkular, İlteriş Kağan’ın 682 yılında İkinci Doğu Göktürk Kağanlığını kurmasından bir süre sonra onlara tabi olmaya başladılar.[3]
Kül Tigin Yazıtında Kül Tigin’in 706 yılından sonra düzenlediği seferde isyancı Bayurkular’ın Türgi Yargun Gölü dolaylarında yenilgiye uğratıldığı ve liderleri Uluğ İrkin’in çok az bir kuvvetle kaçtığı belirtilmektedir.[6]
711 yılında diğer büyük boylarla birlikte Bayırkular’da Göktürkler’e isyan başlatsalarda Kapgan Kağan’ın 716 yılında gerçekleştirdiği Bayırku Seferinde Tula Nehri dolaylarında ağır bir yenilgiye uğratıldılar. Ancak Bayırkular bozguna uğrasalarda sefer dönüşündeki Kapgan Kağan’ı düzenledikleri baskında öldürdüler. Bilge Kağan tarafından yazdırılan Kül Tigin Yazıtında yer alan “….Kuzeyde Yir Bayırku ülkesine kadar sefer ettim,…” ifadesi dikkate alındığında Göktürkler’in Bayırkular’ı kontrol altında tutmak için sürekli askeri tedbir almak zorunda kaldığı görülmektedir. Bilge Kağan’ın ölümünden sonra İkinci Doğu Göktürk Kağanlığında yeniden iç karışıklıklar başlamış ve 742 yılından itibaren Bayırkular’da serbest hareket etmeye başlamışlardır.[3]
İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı’nın 744 yılı gibi yıkılmasıyla onların hükmettiği topraklarda konfederasyon oluşumu halindeki Uygur Kağanlığı hakim olmaya başlamıştır. Bir süre sonra Sekiz Oğuz ve Dokuz Oğuz boylarına önderlik ederek Uygurlar’a isyan etmişlerdir.[7]
Taryat Yazıtlarında dokuz kabileden müteşekkil olan Dokuz Bayurkılar’dan bahsedilmektedir. 10. Yüzyıl ilk yarısına tarihlenen Miran Metinlerinde, Bayırkular’ın Uygurlar’a tabi oldukları görülmekte birlikte Uygur tahtında önemli bir konumları bulunmaktaydı.[3]
Bundan sonra Uygur adı altında kaybolduğu düşünülen Bayırku adı kaynaklarda yer almamaya başlamış olup Bayırku halkı da Uygurlar’ı oluşturan halklardan biri olmuştur.
Kaynakça
- ^ Babahoroz (20 Nisan 2012). "Tiltombak: GökTürk Anıtları". Tiltombak. 2 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2022.
- ^ H. W. Bailey. "A Khotanese Text concerning the Turks in Kantsou". Asia Major. s. 47.
- ^ a b c d e Taşağıl, Ahmet (2013). Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları. Ankara: Türk Tarih Kurumu (2. Baskı). s. 51,135,143. ISBN 978-975-16-1630-2.
- ^ a b Gömeç, S., "Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Bayırkular", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı:27, Cilt:16, Sf:1, Yıl:1994. URL: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/22/65.pdf 19 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2019-07-11
- ^ Aydın, E., "Yenisey Yazıtlarında Geçen Türk Boyları Üzerine Notlar” Turkish Studies, Sayı:6/1, Sf:397,398, Yıl:2011. URL: http://www.turkishstudies.net/files/turkishstudies/209518237_2ayd%C4%B1nerhan.pdf 15 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2019-07-11
- ^ Erkoç, E.İ., "Askerî Târîh Açısından Köl Tigin", GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt:26, Sayı:1, Sf:210, Yıl:2006. URL: http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:KRAZDOhtCNMJ:gefad.gazi.edu.tr/article/download/5000078690/5000072910+&cd=1&hl=tr&ct=clnk&gl=tr. Erişim: 2019-07-11
- ^ Omarbekov, T., Nogaybayeva, M.S., Koşimova, A., "Kazak Türklerinin Oluşumunda Oğuzların Rolü: Etnik Ve Coğrafi Bütünleşme", Millî Folklor Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, Sayı:113, Sf:, Yıl:2017. URL: http://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx?Sayi=113&Sayfa=81 11 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2019-07-19
