Syriusz

Ten artykuł dotyczy gwiazdy. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Syriusz A

α Canis Majoris A
Zdjęcie wykonane teleskopem naziemnym
Dane obserwacyjne (J2000)
Gwiazdozbiór	Wielki Pies
Rektascensja	06h 45m 08,917s[1]
Deklinacja	−16° 42′ 58,02″[1]
Paralaksa (π)	0,37921 ± 0,00158″[2]
Odległość	8,601 ± 0,036 ly 2,637 ± 0,011 pc
Wielkość obserwowana	cały układ: −1,47[2]m składnik A: −1,09m[1]
Ruch własny (RA)	−546,0 ± 1,3 mas/rok[1]
Ruch własny (DEC)	−1223,1 ± 1,2 mas/rok[1]
Prędkość radialna	−5,50 ± 0,40 km/s[1]
Charakterystyka fizyczna
Rodzaj gwiazdy	gwiazda ciągu głównego
Typ widmowy	A1V[1]
Masa	2,12 M☉[3]
Promień	1,75 R☉[3]
Metaliczność [Fe/H]	0,36[4]
Wielkość absolutna	1,45m[4]
Jasność	25,84 L☉[4]
Okres obrotu	<5,5 d[3]
Prędkość obrotu	16 km/s[3]
Wiek	250 mln lat[3]
Temperatura	9880 K[3]
Charakterystyka orbitalna
Krąży wokół	Centrum Galaktyki
Półoś wielka	8625 pc[4]
Mimośród	0,1848[4]
Alternatywne oznaczenia
Oznaczenie Flamsteeda: 9 CMa Bonner Durchmusterung: BD−16 1591 Fundamentalny katalog gwiazd: FK5 257 Boss General Catalogue: GC 8833 Katalog Gliesego: GJ 244 Katalog Henry’ego Drapera: HD 48915 Katalog Hipparcosa: HIP 32349 Katalog jasnych gwiazd: HR 2491 SAO Star Catalog: SAO 151881 Kanikuła, Psia Gwiazda
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Syriusz (Alfa Canis Majoris, α CMa) – najjaśniejsza gwiazda nocnego nieba, w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa. Jest jedną z najbliższych gwiazd – odległa o 8,6 roku świetlnego – o jasności obserwowanej −1,47 magnitudo. Jest jednym z wierzchołków trójkąta zimowego.

Nazwa

Nazwa pochodzi od stgr. Σείριος Seírios (‘gorący, prażący, skwarny, ognisty’). Po raz pierwszy pojawia się w pismach Hezjoda, choć była przez Greków często odnoszona też do innych jasnych gwiazd. W mitologii greckiej Syriusz był psem Oriona, w rezultacie gwiazda była nazywana także Κύων, Αστροκύων Kyon, Astrokyon – ‘pies’, ‘gwiezdny pies’. Rzymianie przejęli to skojarzenie, nazywając go łac. Canis, Canicula – ‘pies’, ‘piesek’^[5]. Nazwę tę oficjalnie zatwierdziła Międzynarodowa Unia Astronomiczna w 2016 roku^[6].

Charakterystyka obserwacyjna

Syriusza gołym okiem widać niemal z całej kuli ziemskiej, prócz miejsc na północ od 73,284° N, w Arktyce. W sprzyjających warunkach można go zaobserwować gołym okiem nawet w ciągu dnia^[7].

Ruch własny

Syriusz jest najjaśniejszą gwiazdą nocnego nieba dlatego, że znajduje się blisko. W ruchu dookoła Centrum Galaktyki zbliża się do Słońca i za 60 tysięcy lat minie je w minimalnej odległości 7,8 roku świetlnego. Będzie wówczas świecił z jasnością −1,64^m. Od 90 tysięcy lat jest najjaśniejszą gwiazdą nocnego nieba, za 210 tysięcy lat jaśniejsza stanie się Wega^[8].

Kolor

Niektórzy starożytni astronomowie opisują kolor Syriusza jako czerwony, choć jest gwiazdą białą. Wielu starożytnych astronomów^[kto?] uważało kolor Syriusza za biały lub biało-błękitny, co zgadza się ze współczesnymi obserwacjami^[9]. Wytłumaczeniem rzekomo czerwonego koloru może być wpływ atmosfery nisko nad horyzontem^[10].

Historia badań

W oparciu o obserwacje ruchu własnego Syriusza w latach 1833–1844, niemiecki astronom Friedrich Wilhelm Bessel w 1844 roku doszedł do wniosku, że Syriusz ma gwiazdę towarzyszącą. Niemal dwie dekady później, w roku 1862 amerykański astronom Alvan Graham Clark odkrył Syriusza B, testując nowy teleskop w obserwatorium Dearborn na Uniwersytecie Northwestern w Evanston. W 1915 roku astronomowie ustalili, że Syriusz B jest białym karłem, drugą odkrytą gwiazdą tego typu^[11].

Sonda kosmiczna Voyager 2, wystrzelona 20 sierpnia 1977 roku z Ziemi z misją badania Układu Słonecznego, za około 296 tysięcy lat minie Syriusza w odległości około 4,3 lat świetlnych^[12].

Charakterystyka systemu

Syriusz, który gołym okiem wygląda jak pojedyncza gwiazda, jest w rzeczywistości gwiazdą podwójną. Składa się z jasnej, białej gwiazdy ciągu głównego o typie widmowym A1 V, określanej jako Syriusz A, oraz towarzyszącego jej białego karła o typie widmowym DA2, znanego jako Syriusz B.

Leżąc w odległości 8,6 ly (2,64 pc) od Słońca, Syriusz jest jedną z najbliższych gwiazd. Najbliższym sąsiadem Syriusza jest Procjon, odległy od niego o około 5,2 lat świetlnych (1,6 parseków).

Syriusz A

Syriusz A jest gwiazdą ciągu głównego o masie 2,12 razy większej od Słońce i promieniu większym o 75% od promienia Słońca. Fotosfera Syriusza jest gorętsza od słonecznej, 9880 K. Jest on około 26 razy jaśniejszy niż Słońce. Wiek Syriusza A szacuje się na 225 do 250 milionów lat.

Syriusz B

Syriusz B

α CMa B
Zdjęcie Syriusza A oraz Syriusza B (u dołu, z lewej) wykonane przez Kosmiczny Teleskop Hubble’a
Dane obserwacyjne (J2000)
Gwiazdozbiór	Wielki Pies
Rektascensja	06h 45m 09s
Deklinacja	−16° 43′ 06″
Paralaksa (π)	0,37921″[13]
Odległość	8,6 ly 2,6 pc
Wielkość obserwowana	8,44m[13]
Ruch własny (RA)	−547 ± 25 mas/rok[13]
Ruch własny (DEC)	−1207 ± 25 mas/rok[13]
Charakterystyka fizyczna
Rodzaj gwiazdy	biały karzeł
Typ widmowy	DA1,9[13]
Masa	1,03 M☉[3]
Promień	0,0084 R☉[14]
Gęstość	1,7×109 kg/m³[3]
Wielkość absolutna	11,35m
Temperatura	24 800 K[3]
Charakterystyka orbitalna
Krąży wokół	środka masy układu podwójnego
Półoś wielka	19,8 au[3]
Okres orbitalny	50,1 roku[3]
Alternatywne oznaczenia
WD 0642-16

Syriusz B jest białym karłem o średnicy nieco mniejszej od średnicy Ziemi, który porusza się wokół Syriusza A po eliptycznej orbicie o okresie 50,1 roku. Odległość między Syriuszem A i Syriuszem B wynosi od 8,1 jednostek astronomicznych w perycentrum, do 31,5 w apocentrum. Przejście przez perycentrum miało miejsce w 1994 i nastąpi w 2044 roku. Choć Syriusz B jest prawie 10 tysięcy razy słabszy niż Syriusz A, jest znacznie gorętszy. Ma temperaturę 24 800 K. Przeciętna gęstość materii jest tak wysoka, że 1 cm³ ma masę 1,7 tony^[3].

Hipotetyczny trzeci składnik

Obserwacje układu prowadzone od 1894 roku sugerowały istnienie zaburzeń orbit gwiazd układu Syriusza, co niektórzy astronomowie tłumaczyli istnieniem trzeciej, niezaobserwowanej bezpośrednio gwiazdy układu. Badania z 1995 roku wskazywały na istnienie perturbacji o sześcioletnim okresie^[15]. Obserwacje przy pomocy teleskopu Hubble’a pozwoliły wykluczyć istnienie obiektu o masie rzędu 50 mas Jowisza na postulowanej orbicie. Niewykluczone jest istnienie niezaobserwowanych dotąd planet lub brązowych karłów w układzie, ale obszar stabilnych orbit jest ograniczony^[16][17].

Syriuszowi towarzyszy na niebie kilka gwiazd, będących optycznymi kompanami odległymi o 31,6–188,3 sekundy kątowej, o obserwowanej wielkości 12,6–14,5^m[18]. Nie dowiedziono jednak ich grawitacyjnego powiązania z układem.

Ewolucja systemu

Aby stać się białym karłem szybciej niż jego towarzysz, Syriusz B w przeszłości musiał być gwiazdą o większej masie i jasności. Zgodnie z teorią ewolucji gwiazd, Syriusz B rozpoczął życie na ciągu głównym jako błękitna gwiazda typu B3–B5, która mogła mieć masę 5–7 M_☉ i utraciła około 80% materii przez intensywny wiatr gwiazdowy. Obecna niższa masa jest dowodem znacznej utraty masy w toku ewolucji gwiazd^[3].

Około 100-125 milionów lat temu Syriusz B był czerwonym olbrzymem o masie pięciokrotnie większej niż Słońce i był jaśniejszy od Regulusa. Gdy zasoby wodoru Syriusza B wyczerpały się, odrzucił on zewnętrzne warstwy, przekształcając się w białego karła i tracąc część materii na rzecz Syriusza A. Teorię tę potwierdza ponadprzeciętna zawartość pierwiastków chemicznych cięższych niż wodór w składzie Syriusza A, jak również obecność wokół gwiazd znacznych ilości pyłu, będącego prawdopodobnie pozostałością po wybuchu nowej^[19].

Za około 1 miliard lat, gdy Syriusz A wyczerpie zasoby wodoru, stanie się prawdopodobnie również najpierw czerwonym olbrzymem, a następnie po odrzuceniu zewnętrznych warstw, białym karłem, podobnie jak jego towarzysz. Ponieważ białe karły pozbawione są źródeł energii, ostatecznie w odległej przyszłości obie gwiazdy staną się czarnymi karłami.

Znaczenie kulturowe

Starożytność

Wiele kultur nadaje Syriuszowi szczególne znaczenie. W starożytnym Egipcie Syriusz (transkrypcja spdt, gr. Sotis) był czczony jako bóstwo. Egipcjanie opierali swój kalendarz astronomiczny na heliakalnym wschodzie Syriusza, gdy zbiegał się z wylewem Nilu (początek roku kalendarzowego), co zdarza się raz na 1460 lat. Na tej podstawie egiptolodzy w XX wieku opracowali datowanie sotisowe, które pozwoliło na odtworzenie przybliżonej chronologii starożytnego Egiptu. Niektóre egipskie świątynie były orientowane tak, aby gwiazda była widoczna z ołtarza. Symbolizowała Izydę, boginię magii i rodziny, żonę władcy zaświatów, Ozyrysa.

Jako że heliakalny wschód Syriusza 400 lat p.n.e. odpowiadał wejściu Słońca w gwiazdozbiór Lwa, starożytni Egipcjanie powiązali go z najgorętszą porą roku. W późniejszych czasach Rzymianie przejęli to skojarzenie, stąd środek lata stał się dla nich „psimi dniami” – łac. dies caniculariae. Stąd pochodzi określenie kanikuła^[5].

Wierzenia Dogonów

W latach trzydziestych XX wieku francuscy etnolodzy Marcel Griaule i Germaine Dieterlen opisali wierzenia żyjącego w zachodniej Afryce (Mali) plemienia Dogonów dotyczące Syriusza, które miały odpowiadać wiedzy uzyskanej dzięki użyciu współczesnych teleskopów, w tym istnienia niewidocznego gołym okiem Syriusza B (którego Dogonowie mieli nazywać „Digitaria”)^[20]. Zdaniem sceptyków informacje te, podchwycone później przez zwolenników tez paleoastronautycznych^[21], są jednak obecnie niesprawdzalne^[22][23][24] i wynikły z wymieszania wyobrażeń mitologicznych nieżyjącego już szamana Ogotemmeli z wiedzą astronomiczną, jaką dysponowali francuscy etnolodzy^[25].

Zobacz też

• gwiazdy położone najbliżej Ziemi
• lista najbliższych jasnych gwiazd
• lista gwiazd w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa
• lista najjaśniejszych gwiazd według jasności wizualnej

Przypisy

Bibliografia

• Cheikh Anta Diop: Civilization or Barbarism: An Authentic Anthropology. Brooklyn, N.Y.: Lawrence Hill Books, 1991. ISBN 1-55652-048-4.
• J.J. Liebert J.J. i inni, The Age and Progenitor Mass of Sirius B, „The Astrophysical Journal”, 1, 630, 2005, L69-L72, DOI: 10.1086/462419, arXiv:astro-ph/0507523  (ang.).
• H.W.F. Saggs: Civilization before Greece and Rome. New Haven / London: Yale University Press, 1989. ISBN 0-300-04440-2.brak strony w książce