Sporysz
 | Ten artykuł dotyczy grzyba. Zobacz też: wieś o tej nazwie w województwie pomorskim oraz Sporysz (dzielnica Żywca). |
Sporysz – przetrwalnik pasożytniczego grzyba buławinki czerwonej (Claviceps purpurea) z rodziny Clavicipitaceae. Grzyb ten atakuje około 400 gatunków roślin z rodziny wiechlinowatych (Poaceae) wywołując chorobę zwaną sporyszem zbóż i traw[1].
Sporysz zawiera wiele alkaloidów – ergotaminę, ergotynę, ergokrystynę[2][3], ergobazynę, aminokwasy: tyrozynę, tryptofan, histydynę, leucynę, kwas asparaginowy, betainę i aminy biogeniczne: histaminę i tyraminę, i inne[4].
Sporysz u ludzi i zwierząt powoduje chorobę z grupy mykotoksykoz. Dawniej domieszka sklerot (przetrwalników) sporyszu w ziarnach zbóż i dalej w mące stosowanej do spożycia była przyczyną halucynacji, przykurczów mięśni, prowadzących z powodu niedokrwienia do martwicy tkanek (w szczególności kończyn). Zatrucie sporyszem, czyli ergotyzm, było dawniej określane jako „ogień świętego Antoniego” lub „święty ogień” i prowadziło wielokrotnie do masowych halucynacji i zgonów[5][2], np. w 994 r. w Akwitanii zmarło z tego powodu ok. 40 tys. ludzi[5][6][7][3], a w roku 1951 u wielu mieszkańców francuskiej wsi Pont-Saint-Esprit wystąpiły halucynacje, a śmierć poniosło 7 osób[6]. Był i jest również stosowany jako środek wczesnoporonny i przeciwmigrenowy. Obecnie sporysz prawie nie występuje w zbożach dzięki programom ochrony roślin i oczyszczeniu materiału siewnego.
W dawnej farmacji i zielarstwie sporysz był nazywany Secalis mater, Secale cornutum i Calcar. Wykorzystywano go szeroko w ginekologii i położnictwie. W postaci proszków leczniczych używano go w leczeniu krwawień z dróg rodnych, a w postaci ekstraktów płynnych i nalewek na mięśniaki macicy. Przy pomocy przetworów z przetrwalników buławinki czerwonej przeprowadzano również aborcję[2].
Dziś wykorzystuje się go przy produkcji LSD, jako źródło ergotaminy.
Zobacz też
- spor (sporysz) – demon z mitologii słowiańskiej, będący personifikacją płodności i plenności
Przypisy
- ↑ SelimS. Kryczyński SelimS., ZbigniewZ. Weber ZbigniewZ. (red.), Fitopatologia. Choroby roślin uprawnych. Tom 2, Poznań: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2011, s. 272–274, ISBN 978-83-09-01077-7 .
- ↑ a b c AleksanderA. Smakosz AleksanderA., Michał Rudko, Mateusz DąsalM.R., M.D. Wiktoria Kurzyna Michał Rudko, Mateusz DąsalM.R., M.D., The Usage of Ergot (Claviceps purpurea (fr.) Tul.) in Obstetrics and Gynecology: A Historical Perspective, „Toxins”, 13 (7), 2021, DOI: 10.3390/toxins13070492 [dostęp 2021-08-01] .
- ↑ a b AleksanderA. Drygas AleksanderA., „Święty Ogień” – ciężka choroba średniowiecza [online], Swiat-Zdrowia.pl [dostęp 2015-10-08] .
- ↑ H.W.H.W. Eisfelder H.W.H.W., Secale cornutum and the hallucinogenic drugs, „J Am Inst Homeopath”, 60 (5), s. 143–148, PMID: 5630444 .
- ↑ a b P.W. vanP.W. Dongen P.W. vanP.W., A.N. deA.N. Groot A.N. deA.N., History of ergot alkaloids from ergotism to ergometrine, „European Journal of Obstetrics and Gynecology and Reproductive Biology”, 60 (2), 1995, s. 109–116, DOI: 10.1016/0028-2243(95)02104-Z, PMID: 7641960 .
- ↑ a b Michael I.M.I. Greenberg Michael I.M.I., Disaster! A Compendium of Terrorist, Natural, and Man-Made Catastrophes, Jones & Bartlett Learning, 2006, s. 89–90, ISBN 978-0-7637-3989-8 .
- ↑ W.W. Migdał W.W., Od zatruć pokarmowych do bezpiecznej żywności, „Przegląd hodowlany” (2), 2010, s. 22–27 .
 | Zobacz multimedia związane z tematem: Sporysz |
 | Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Sporysz |
- p
- d
- e
- p
- d
- e
N02: Leki przeciwbólowe
| N02A – Opioidy |
| ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| N02B – Inne leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe |
| ||||||||||||||
| N02C – Leki przeciwmigrenowe |
|
- Britannica: science/Claviceps, science/ergot
- Catalana: 0091102
Identyfikatory zewnętrzne:
- EoL: 21879
- GBIF: 2562525
- identyfikator iNaturalist: 123250
- NCBI: 5110
