Gmina zbiorowa

Gmina zbiorowa – rodzaj gminy wiejskiej lub miejsko-wiejskiej, składającej się nominalnie z kilku miejscowości (czyli zbioru miejscowości), w przeciwieństwie do gminy jednostkowej, składającej się nominalnie z jednej miejscowości[1].

W praktyce pojęcie gminy zbiorowej odnosi się ściślej do typu gminy obowiązującego na danym obszarze geograficzno-administracyjnym w pewnym okresie historycznym, niż do faktycznej konstytucji gminy. Znaczy to, że niektóre gminy zbiorowe (zazwyczaj te najludniejsze) mogły składać się z jednej miejscowości, a niektóre gminy jednostkowe mogły obejmować po kilka miejscowości (zazwyczaj bardzo małych)[2].

Polska

W Polsce gminy zbiorowe i jednostkowe występowały wymiennie na różnych obszarch (zazwyczaj pozaborowych) w różnych okresach.

Pod zaborem rosyjskim, gminy zbiorowe funkcjonowały od XIX wieku. W Królestwie Polskim (czyli późniejsze tzw. województwa centralne[3]) gminy zbiorowe utworzono wraz z reformą administracyjną, która weszła w życie 1 stycznia?/13 stycznia 1867; powstało wówczas 1331 gmin zbiorowych[4]. W kolejnych latach wprowadzano różne zmiany lub korekty, jednak podstawowa struktura gminna na tym obszarze przetrwała aż do jesieni 1954 roku. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, 13 grudnia 1918, na terenie byłego Królestwa Polskiego utworzono rady gminne dla gmin zbiorowych[5]. Wewnętrzna struktura gmin nie była uregulowana, a gminy dzieliły się w zasadzie na jednostki topograficzne (wsie, przysiółki, kolonie, folwarki, zaścianki, osady młyńskie, osady fabryczne, osady kolejowe, leśniczówki, gajówki itd.). W 1933 roku wprowadzono podział gmin zbiorowych na gromady (a więc jednostki analogiczne do współczesnego sołectwa). Jedynie gminy zbiorowe składające sie z jednej miejscowości nie zostały podzielone na gromady[6].

Pod zaborem pruskim i austriackim funkcjonowały gminy jednostkowe oraz obszary dworskie o oddzielnej administracji, które często nosiły nazwy sąsiednich gmin jednostkowych. Wraz z reformą administracyjną kraju na przełomie 1933/34 w województwach tych wprowadzono podział na gminy zbiorowe, a dotychczasowe gminy jednostkowe w praktyce przekształcono na gromady. Jedynie województwo śląskie zachowało podział na gminy jednostkowe do 1945 roku, kiedy to przeszło przez analogiczny proces[7].

Gminy zbiorowe zlikwidowano jesienią 1954, kiedy nowy format podziału administracyjnego kraju wprowadził (nowe) gromady z gromadzkimi radami narodowymi (GRN) jako organami władzy najniższego stopnia na wsi[8]. Na uwagę zasługuje, że nowe gromady były znacznie większe od dawnych gromad (składowych gmin), mogły objemować nawet po kilkanaście starych gromad, natomiast nowe gromady były dużo miejsze od dotychczasowych gmin zbiorowych[9].

Gminy (zbiorowe) przywrócono ponownie wraz z reformą 1 stycznia 1973[10], która zlikwidowała gromady i osiedla. Wprowadzono wówczas podział na 2366 gmin w miejsce 4315 zniesionych gromad[11][12][13][14][15][16][17][18][19][20][21][22][23][24][25][26][27]. Gminy podzielono na sołectwa[28].

Niemcy

W Niemczech, pojęcie gminy zbiorowej (niem. Samtgemeinde, dlnniem. Samtgemeen) występuje w organizacji gmin Dolnej Saksonii, np. gmina zbiorowa Elbmarsch.

Przypisy

  1. ↑ Kallas, Marian. Województwo w Drugiej Rzeczypospolitej (z dziejów podziałów terytorialnych w latach 1919-1939). UMK, 1997.
  2. ↑ Mielcarek, Adam Janusz (2008): "Podziały terytorialno-administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej." Neriton.
  3. ↑ Województwa: warszawskie, lubelskie, łódzkie, kieleckie i (w większej części) białostockie.
  4. ↑ Postanowienie z 17 (29) września 1866, ogłoszone 5 (17) stycznia 1867 (Dziennik Praw, rok 1866, tom 66, nr 219, s. 279).
  5. ↑ Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. 1918, nr 2, poz. 14
  6. ↑ Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294.
  7. ↑ Dymitrow M., 2015, Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [in] Krzysztofik R., Dymitrow M. (Eds), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy, University of Gothenburg, Gothenburg, s. 61–63 / 65–115.
  8. ↑ Dz.U. z 1954 r. nr 43, poz. 191
  9. ↑ Dz.U. z 1954 r. nr 43, poz. 191.
  10. ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 49, poz. 312
  11. ↑ Uchwała Nr XXI/72/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 9 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie białostockim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 2 stycznia 1973, Nr 1, Poz. 1).
  12. ↑ Uchwała Nr XVIII/88/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie bydgoskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy z dnia 9 grudnia 1972, Nr. 17, Poz. 200).
  13. ↑ Uchwała Nr XVIII/108/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku z dnia 4 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie gdańskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku z dnia 15 grudnia 1972, Nr 20, Poz. 195).
  14. ↑ Uchwała Nr XX/99/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie katowickim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 20 grudnia 1972, Nr. 12, Poz. 103).
  15. ↑ Uchwała Nr XVII/80/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 8 grudnia 1972 w sprawie utworzenia wspólnych rad narodowych dla miast nie stanowiących powiatów i gmin w województwie kieleckim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 9 grudnia 1972, Nr 26, Poz. 174).
  16. ↑ Uchwała Nr XXIII/77/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koszalinie z dnia 9 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie koszalińskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koszalinie z dnia 20 grudnia 1972, Nr 13, Poz. 76).
  17. ↑ Uchwała Nr XVIII/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie krakowskim oraz ustalenia siedzib gminnych rad narodowych (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 8 grudnia 1972 Nr 18, poz. 268)
  18. ↑ Uchwała Nr XXI/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie lubelskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 20 grudnia 1972, Nr 12, Poz. 239).
  19. ↑ Uchwała Nr XIX/100/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Łodzi z dnia 9 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie łódzkim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Łodzi z dnia 20 grudnia 1972, Nr. 14, Poz. 185).
  20. ↑ Uchwała Nr XXI/83/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie olsztyńskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie z dnia 7 grudnia 1972, Nr 13, Poz. 176).
  21. ↑ Uchwała Nr XVIII/100/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie opolskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu z dnia 11 grudnia 1972 Nr 14, poz. 167).
  22. ↑ Uchwała Nr XVIII/98/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie poznańskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 29 grudnia 1972, Nr 32, Poz. 391).
  23. ↑ Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972, Nr 16, Poz. 193).
  24. ↑ Uchwała Nr XV/116/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie z dnia 7 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie szczecińskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie z dnia 8 grudnia 1972, Nr 15, Poz. 111).
  25. ↑ Uchwała Nr XX/93/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie z dnia 1 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie warszawskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie z dnia 12 grudnia 1972, Nr 20, Poz. 407).
  26. ↑ Uchwała Nr XIX/109/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu z dnia 13 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie wrocławskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu z dnia 15 grudnia 1972, Nr 8, Poz. 165).
  27. ↑ Uchwała Nr XIX/71/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Zielonej Górze z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie zielonogórskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Zielonej Górze z dnia 6 grudnia 1972, Nr 10, Poz. 98).
  28. ↑ Mała Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1959.